Dư địa cho huy động nguồn lực xã hội tham gia đầu tư các dự án công cùng Nhà nước còn rất lớn. Theo nhiều ý kiến, Luật PPP là điều kiện cần nhưng chưa đủ, vẫn còn những vướng mắc cần tháo gỡ đồng bộ, cần sự vào cuộc của các bộ, ngành liên quan để thúc đẩy đầu tư PPP hạ tầng giao thông trong thời gian tới.
Nhiều nguyên nhân trầm lắng
Theo Bộ Giao thông vận tải, việc ban hành được Luật PPP là một đột phá của Quốc hội khóa XIV và Luật hiện nay đang đi vào cuộc sống rất tốt. Trước năm 2015, chúng ta làm BOT rất sôi nổi, rất nhiều dự án BOT nhưng chính vì làm nhiều nên có một số bất cập xảy ra trong thời gian vừa qua. Sau khi có Nghị quyết 437 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội và sau đó là Luật PPP, chỉ được đầu tư PPP trên các tuyến đường mới, tuyến song hành. Cải tạo đường cũ khó khăn, làm tuyến đường mới càng khó khăn hơn, chi phí rất lớn nhưng thu phí BOT hiện nay còn ở mức thấp. Đây là một nguyên nhân chính mà vừa qua chúng ta chưa thu hút được nhiều dự án BOT ở cấp địa phương hoặc các quốc lộ.
Còn theo ông Vũ Tiến Lộc - Chủ tịch Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam (VIAC), ngay sau khi Luật PPP có hiệu lực lập tức nền kinh tế đương đầu với dịch covid-19, việc huy động vốn từ khu vực tư nhân khó khăn. Bên cạnh đó, việc chuyển một số dự án sang đầu tư công thời gian qua không vì PPP không tốt, mà trong bối cảnh cần kích hoạt nhanh chóng nền kinh tế thì đầu tư công luôn là giải pháp kinh điển và có hiệu quả. Về xu hướng thời gian tới, ông Vũ Tiến Lộc cho rằng PPP vẫn là giải pháp hiệu quả để thu hút nguồn lực phát triển hạ tầng giao thông, với nhiều dự án sẽ được thực hiện như khẳng định của Lãnh đạo Bộ GTVT và Luật PPP được kỳ vọng sẽ tháo gỡ nhiều vướng mắc, tạo niềm tin cho nhà đầu tư, thúc đẩy đối tác công tư bền vững.
Luật PPP mới có hiệu lực hơn một năm, trong khi thời gian chuẩn bị dự án PPP giao thông dài, phức tạp, vì thế sẽ cần thêm thời gian để nhìn thấy hiệu quả thực tiễn. Trên thực tế, sau khi Luật PPP ban hành, có hiệu lực, nhiều dự án hạ tầng giao thông lớn đang được xúc tiến, chuẩn bị đầu tư theo PPP. Mới đây nhất, tại Kỳ họp thứ 3 vừa diễn ra, đường Vành đai 4 cũng đã được Quốc hội quyết định đầu tư PPP đối với dự án thành phần 3 và nhiều nhà đầu tư tiềm năng đang mong muốn được tham gia thực hiện Dự án…
Luật PPP là chưa đủ
Tiếp nhận ý kiến của nhiều nhà đầu tư, ông Trần Chủng – Chủ tịch Hiệp hội các nhà đầu tư công trình giao thông đường bộ Việt Nam, chia sẻ sự bất bình đẳng giữa nhà nước và nhà đầu tư trong hợp đồng PPP cũng là một trở ngại. Trong khi cơ quan nhà nước yêu cầu nhà đầu tư phải thực hiện nhiều cam kết, nếu không thực hiện đúng sẽ bị xử lý vi phạm nhưng ở chiều ngược lại, cơ quan nhà nước trong các trường hợp không thực hiện đúng cam kết như cấp vốn chậm, tự cắt trạm thu phí theo phương án tài chính (PATC); không tăng phí theo cam kết; mở đường song hành làm giảm lưu lượng; ra lệnh đóng trạm hay áp đặt điều kiện thu phí không dừng…, làm ảnh hưởng đến PATC của dự án, gây thiệt hại cho nhà đầu tư, ngân hàng thì không có chế tài xử lý. Hậu quả để lại là nhà đầu tư BOT nản chí, không hào hứng tham gia các dự án BOT.
Luật PPP có hiệu lực nhưng chưa đủ. Ví von rằng “con gà rán rất ngon, nhưng tay bị trói thì ăn sao được”, GS. Trần Chủng, cho rằng, Luật PPP mở ra cơ hội mới trong thu hút đầu tư tư nhân vào hạ tầng, nhưng nhiều điều kiện liên quan khác cũng cần phải mở. Ví dụ như quy định liên quan cơ chế tài chính; các kênh huy động vốn của nhà đầu tư khó khăn; bài toán “nghịch” giữa trả lãi vay và doanh thu các dự án BOT giao thông; chưa đa dạng hóa các hình thức hợp đồng theo phương thức PPP; định mức đơn giá chưa khuyến khích nhà đầu tư đổi mới công nghệ; công tác giải phóng mặt bằng...
Ông Trần Chủng cũng nhấn mạnh vấn đề quan trọng hơn là năng lực triển khai thể chế vào thực tiễn của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền từ cách tổ chức đến con người thực hiện. Suy nghĩ và hành động của các bên trong phương thức PPP phải chuẩn mực, theo đúng tinh thần bản chất của các dự án đối tác công tư. Những mong muốn này phải được thể chế hóa ngay trong hợp đồng các dự án PPP bởi trong nền kinh tế thị trường, hợp đồng kinh tế là văn bản pháp lý cao nhất để xử lý các tranh chấp.
Theo đại diện Cục Quản lý đấu thầu (Bộ Kế hoạch và Đầu tư), PPP không phải đầu tư tư nhân, mà là quan hệ đối tác giữa công tư, vừa cần đảm bảo tính giải trình, tương đối “khắt khe” như đầu tư công, vừa cần đủ không khí để NĐT thở, lớn lên. Cần sự tổng hòa, cần tạo được một hệ sinh thái mới có được các hoạt động đầu tư hiệu quả, hài hòa lợi ích tất cả các bên trong mối quan hệ đó.
Theo Nghị định 35/2021/NĐ-CP, các bộ, cơ quan ngang bộ chịu trách nhiệm chủ trì hướng dẫn chi tiết các nội dung trong hoạt động đầu tư theo phương thức PPP thuộc phạm vi quản lý của bộ, ngành mình. Chỉ thị 30/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ yêu cầu các Bộ, cơ quan ngang bộ chủ trì hướng dẫn chi tiết các nội dung trong hoạt động đầu tư theo phương thức PPP thuộc phạm vi quản lý của bộ, ngành mình. Trong đó, theo bà Vũ Quỳnh Lê, việc ban hành hướng dẫn hợp đồng, mẫu hợp đồng trong từng lĩnh vực sẽ giúp triển khai nhanh, hiệu quả, thuận lợi hơn.
Ông Vũ Tiến Lộc khẳng định vai trò các điều khoản hợp đồng mẫu BOT để hai phía có thể dựa vào đó cùng thương thảo xây dựng và tổ chức vận hành những dự án hợp tác hiệu quả cho cả phía nhà nước và nhà đầu tư tư nhân. Mỗi lĩnh vực có đặc thù riêng, cơ cấu rủi ro riêng, không có hợp đồng chung quy định tại Luật được mà cần mẫu hợp đồng theo ngành. Theo ông Vũ Tiến Lộc, các thông tư hướng dẫn với các mẫu hợp đồng thuộc lĩnh vực của các bộ ngành là quyết định sống còn để Luật PPP có đi vào thực tiễn hay không.